Franciscus van Assisi
Vera Mijnheer
In de Onze-Lieve-Vrouwe-ten-Hemelopneming basiliek in Zwolle is aan de zuidelijke wand in het schip, vlak voor de dwarsbeuk, een houten beeld van Franciscus van Assisi te vinden. Dit eikenhouten beeld is 108 centimeter hoog en 40 centimeter breed en al ruim 200 jaar in het bezit van deze basiliek. Het beeld kent een lange geschiedenis en heeft op veel verschillende locaties gestaan sinds het tussen 1475 en 1500 werd vervaardigd. Hieronder kunt u meer lezen over de verschillende aspecten van het beeld.
Het beeld in verschillende ruimtes
Voordat het beeld terecht kwam in de Onze-Lieve-Vrouwe-ten-Hemelopneming basiliek in Zwolle, heeft het op meerdere andere plekken gestaan. Dit betekent automatisch dat het beeld van Franciscus ook verschillende rollen heeft vervuld en op verschillende manieren is gebruikt.
De eerste keer dat er over het beeld te lezen valt en er dus met zekerheid te zeggen viel waar het zich bevond, is in 1672. In het handschrift van pastoor Waeyer’s is te lezen dat hij het beeld in dit jaartal in ontvangst heeft genomen toen de St. Michaelskerk werd teruggegeven aan de Katholieken. Het beeld bevond zich op dat moment van teruggave in het raadshuis van Zwolle. Na de teruggave is het beeld van Franciscus gerestaureerd, van een voetstuk en een aureool voorzien en vervolgens in de St. Michaelkerk geplaatst. Na twee jaar kreeg het beeld een plek op het persoonlijke altaar van pastoor Waeyer.[2] Het beeld heeft in deze tijd dus zeer zeker een actieve religieuze functie gehad als onderdeel van een altaar.
Toen in 1809 de O.L.V. basiliek weer in gebruik werd genomen door een katholieke gemeenschap, hebben zij van verschillende kerken in Zwolle religieuze voorwerpen gekregen omdat de basiliek (toen nog een kerk) zelf leeg stond. Het beeld van Franciscus is in deze setting als gift in de O.L.V. basiliek terecht gekomen.[3] Er wordt tevens vermoed dat dit beeld speciaal is gemaakt voor een van de Zwolse kerken tussen 1475 en 1500 en vervolgens in de tijd van de beeldenstorm in een schuilkerk heeft gestaan[4] voordat pastoor Waeyer het beeld weer terug in ontvangst nam in 1672. Het is niet bekend voor welke van de vele Zwolse kerken het beeld gemaakt is. Wel is het bekend dat er een termijnhuis van de Franciscanen uit Kampen in Zwolle gevestigd was aan wat nu de Praubstraat heet.[5] Dit betekent niet dat het beeld ook daadwerkelijk voor deze Franciscaanse broeders gemaakt is, maar het is een mogelijkheid.
Het is op te merken dat ‘Franciscus’ erg veel verschillende locaties heeft gekend. Op een bepaalde manier staat hij daarmee symbool voor een grove geschiedenis van het Katholicisme in Nederland en meer specifiek in Zwolle. Net als het Katholieke geloof moest het beeld van Franciscus in de tijd van de Reformatie ‘onderduiken’. Vervolgens heeft het lange tijd op een persoonlijk altaar gestaan en werd het weer niet publiekelijk tentoongesteld. Ook het Katholicisme was in deze tijd van de reformatie een private aangelegenheid. Sinds het einde van de 18e eeuw is er sprake van godsdienstvrijheid in Nederland. Dat het beeldje in de O.L.V.-basiliek staat sinds 1809 geeft dan ook aan dat het Katholieke geloof weer vol trots getoond mag worden.
Onderhevig aan de tijd
Franciscus is afgebeeld in zijn traditionele bruine pij met een touw om zijn middel. In dit touw zitten drie knopen die verwijzen naar de drie deugden van de orde: armoede, kuisheid en gehoorzaamheid.[6] Verder is vanonder de pij Franciscus’ voet te zien die in een sandaal is gestoken. Dit is typerend voor Franciscus aangezien hij geen gewone schoenen droeg voortkomend uit zijn sobere idealen.
Afgeleid uit zijn houding en in vergelijking met andere kunstwerken kan gezegd worden dat dit houtsnijwerk het moment uitbeeldt waarop Franciscus de Stigmata ontvangt.[7] Dit is een populaire manier om Franciscus af te beelden. Andere attributen waarmee Franciscus vaak wordt afgebeeld zijn een schedel, een wolf of vogels. De schedel verwijst naar de vergankelijkheid van het leven en de wolf en de vogels verwijzen naar legendes waarin hij een wolf temde en een andere legende waarin hij voor vogels preekt.
Het eikenhouten beeld heeft er niet altijd zo uitgezien als hoe het nu te bewonderen valt in de O.L.V.-basiliek en is door de tijd heen aan verandering onderhevig geweest. Toen het beeldje in de 17e eeuw in bezit van de St. Michaelkerk kwam, zijn er ten eerste, zoals eerder benoemd, een voetstuk en een aureool toegevoegd en is er restauratiewerk verricht. Ook is er rond de 19e eeuw een neogotische polychromie toegevoegd aan het beeld.[8] Dit betekent kortgezegd dat het beeld toentertijd kleurrijk is beschilderd. In 1983 is ervoor gekozen om het beeld weer te ontdoen van zijn aureool en de neogotische polychromie. Of het beeld bij de vervaardiging ook al beschilderd was of niet, is verder niet bekend. Op afbeelding 1 is te zien hoe het beeldje er nu uitziet en op afbeelding 2 is het beeld te zien voor 1983.
Het beeld is niet helemaal ontdaan van zijn verf, maar heeft nu rustige, sobere kleuren zonder veel versiering. Een stijl die meer aansluit bij de waarden waarvoor Franciscus stond. Duidelijke verschillen tussen de twee stadia van het beeld zijn ten eerste de verwijdering van de decoratieve rand van Franciscus’ pij. Ten tweede kan er op de pij van de vroegere versie van Franciscus een print onderscheiden worden die nog het meest weg heeft van een bloemenmotief. Na 1983 zijn deze niet meer (in deze vorm) aanwezig (zie voor vergelijking fig. 1). Een eventuele verklaring die ik kan bedenken voor de verbeelding van deze ‘bloemen’, die namelijk niet behoren tot de traditionele kledij van de franciscanen, zou het feit zijn dat Franciscus bekend stond om zijn liefde voor de natuur. Tegenwoordig kunnen nog vage overblijfselen worden herkend van het eerdere bloemenmotief. Hiernaast is tevens ook nog een andere print zichtbaar. Het is echter niet duidelijk of dit ook bloemen zijn. Een andere misschien meer logische verklaring is dat in de 19e eeuw het niet ongebruikelijk was om kleding van beelden rijkelijk te versieren met als enige doel esthetische redenen (zie afbeelding 3 voor een voorbeeld van een 19e-eeuws Franciscus beeld uit de Sint Jozefkathedraal in Groningen met eenzelfde soort print op zijn pij.)
De vervaardiging van het beeld
Er bestaat enige onduidelijkheid over wie de maker van dit beeld is. De herkomst van het beeld is volgens Bouvy (1947) in ieder geval terug te leiden tot de Maasstreek. Hij baseert zijn conclusie op de houding van het beeld, die van maniëristische aard is en de stijl van de kleding.[10] Manierisme was een populaire manier van personen afbeelden in de 15e eeuw. Kenmerkend is de S-houding waarin lichamen vaak werden geposeerd. Hiermee werd geprobeerd een levendige, elegante scene te maken. Verder onderzoek wijst echter naar twee mogelijke makers van dit beeld die beiden niet afkomstig zijn uit de Maasstreek, maar beiden in Kalkar, Duitsland (in het Rijngebied) actief zijn geweest. Dit sluit hen echter niet meteen uit omdat er aan het einde van de 14e eeuw en het begin van de 15e eeuw sprake was van een levendige culturele uitwisseling. De ‘Maaslandse sculptuur’ is hierbij zelfs vooral gevormd door de Rijnlandse invloed volgens Timmers (1949).[11]
De twee mannen die vanuit verschillende bronnen en onderzoeken naar voren komen als mogelijke makers van het Franciscus beeld zijn de volgende: De eerste is Meester Arnt Beeldensnijder, ook wel bekend als Arnt van Zwolle, Arnt van Kalkar of de meester van Kalkar.[12] De tweede kunstenaar heeft eveneens dezelfde voornaam en is Arnt van Tricht.[13] Ik zal beide beeldhouwers kort introduceren om vervolgens te proberen tot een conclusie te komen over wie de meest waarschijnlijke maker is.
Arnt van Tricht
Arnt van Tricht was een Neder Rijnse beeldhouwer die actief is geweest in onder meer Kalkar, Xanten en Kleef. Zijn geboortedatum is voor zover dit onderzoek ging niet bekend. Wel is bekend dat hij in 1570 in Kalkar is gestorven en hoogstwaarschijnlijk uit Utrecht komt.[14] Tom Waterreus stelt in zijn onderzoek dat het kenmerkend is voor de beelden van Arnt van Tricht dat ze op een rond voetstuk in de vorm van een halve bol staan, net als het beeld van Franciscus doet.[15] Ook zegt hij dat het beeld van Franciscus veel gelijkenissen toont met de beeldengroep van de heilige Drie Koningen (1567) en het beeld van de heilige Sebastiaan (1553) die zich beiden in Xanten (Duitsland) bevinden en waarvan het zeker is dat ze zijn gemaakt door Arnt van Tricht. Wat volgens Waterreus kenmerkend voor Arnt van Tricht is, is de zichtbaarheid van een voet of onderbeen zoals ook bij het beeld van Franciscus het geval is.
Hoewel er gelijkenissen te vinden zijn tussen het Franciscusbeeld en het werk van Arnt van Tricht, zijn er ook verschillen te ontdekken. Zo waren de gezichten die van Tricht maakte vaak ‘harde schematische koppen’ zoals te zien is op afbeeldingen 5 en 6.[16] Dit lijkt niet zo duidelijk aanwezig bij het beeldje van Franciscus en is op zijn minst voer voor discussie wat betreft de geloofwaardigheid van Arnt van Tricht als mogelijke maker.
Arnt van Kalkar
Arnt van Kalkar en Zwolle, ook wel bekend als Meester Arnt of Arnt Beeldensnijder was, zoals zijn naam al doet vermoeden, in de steden Zwolle en Kalkar actief als beeldhouwer. In Kalkar was dit vanaf 1460 en in Zwolle vanaf 1484. In laatstgenoemde stad verbleef hij tot zijn dood in 1492.[20] Het is bekend dat Meester Arnt meerdere beelden maakte voor Zwolle en zelfs meehielp bij de bouw van het stadshuis.[21] Gezien zijn ‘titels’ is het misschien geen verassing dat Meester Arnt werd gezien als een van de beste kunstenaars van zijn tijd.[22] In zijn beelden kan men duidelijk de Nederrijnse invloeden zien. Voorbeelden hiervan zijn de naar voren geplaatste rechterknie en voet (ook wel contrapost genoemd), en de typische manier waarop de plooien in de kleding vallen.[23]
Als ten eerste wordt gekeken naar de periode waarin het beeld is geplaatst (1475-1500) en die tijd waarin beide kunstenaars actief waren, lijkt Meester Arnt een meer voor de hand liggende beeldhouwer van het Franciscus beeld inde O.L.V. basiliek. Zou Arnt van Tricht de maker zijn geweest dan moet hij of heel oud zijn geworden, of de plaatsing van het beeld in deze tijd klopt niet. Daar komt bij dat het bekend is dat Meester Arnt meerdere beelden voor Zwolle maakte. Naast deze logische beredenering, lijkt het beeld van Franciscus naar mijn mening ook meer op het werk van (het atelier van) Meester Arnt dan op het werk van Arnt van Tricht, zoals hierboven te zien is geweest. Het beeld van Franciscus mist een ‘harde schematische kop’ zoals karakteristiek is voor van Tricht. Een dergelijke grote afwijking tussen het werk van Meester Arnt en het beeld van Franciscus is niet aanwezig. Er zijn zelfs een aantal boeiende gelijkenissen (zoals de manier waarop de plooien vallen en de houding) te vinden tussen zijn bekende werken en Franciscus.
Het feit dat Bouvy het beeldje in de Maasstreek plaatst, lijkt ook beter bij Meester Arnt als maker te passen. Naast de algemene culturele invloed van de Rijnstreek op het Maasstreek is het zelfs bekend dat er in de Maasstreek meerdere werken bekend zijn die specifiek geïnspireerd zijn op de stijl van Meester Arnt.[27] De eindconclusie is dat het logischer lijkt dat het beeld van Franciscus van Assisi in de O.L.V. basiliek in Zwolle is gemaakt door Meester Arnt (of in zijn atelier) dan door Arnt van Tricht. Hoewel dit onderzoek meer in de richting van Meester Arnt wijst, is er meer en grondiger onderzoek nodig om uiteindelijk met zekerheid een conclusie te kunnen trekken.
Wie was Franciscus?
Franciscus werd geboren in 1181 of 1182 en kreeg in eerste instantie de naam Johannes, later is dit veranderd in Franciscus. In zijn jeugd was Franciscus weinig bezig met godsdienst en was hij zelfs erg ijdel. Tot hij op een dag werd bezocht door God, zoals het verhaal gaat. Hij verdiepte zich in het geloof en werd een weldoener voor onder andere bedelaars en lepra patiënten. Rond 1208 stichtte hij de bedelorde der Franciscanen, ook wel de Minderbroeders genoemden en in 1212 ontstond er ook een vrouwelijke tak die werd gesticht door de heilige Clara: de Orde van Clarissen. [28], [29] Belangrijke deugden die bij deze orde horen zijn onder andere Wijsheid, zuivere Eenvoud, Armoede en heilige Nederigheid, naastenliefde en gehoorzaamheid. Aan deze deugden herinnerde Franciscus zijn broeders nogmaals om er zekerder van te zijn dat de toekomst van de orde goed zat.[30] Echter, waar Franciscus misschien wel het meest bekend om staat, was zijn liefde voor de natuur en dieren, welke hem bewogen tot gebed en compassie.[31]
Na een visioen van Christus aan het kruis ontving Franciscus de wonden die Jezus ook had (stigmata). Deze vorm(d)en een belangrijke bron van toewijding voor Franciscus voor veel mensen.[32] Dit omdat de Stigmata als teken worden gezien dat iemand één is geworden met het lijden en sterven van Christus.[33] Twee jaar na zijn dood op 3 oktober 1226 later werd hij door Paus Gregorius IX heilig verklaard.[34] Sindsdien wordt hij op 4 oktober herdacht. Omdat Franciscus bekend stond om zijn band met dieren is deze datum sinds 1929 is officieel dierendag geworden. Op deze dag konden mensen hun (huis)dieren meenemen naar de kerk om te laten zegenen.[35] Deze vieringen ter ere van Franciscus hebben echter voor zover bekend nooit plaatsgevonden in de O.L.V.-basiliek.
Voetnoten
[1] Database Museum Catharijne Convent, Utrecht, https://kerkcollectie.catharijneconvent.nl/mediabank/detail?q=franciscus&fq%5Bsearch_s_institution_acl%5D%5B%5D=10495%7CZwolle,%20Onze%20Lieve%20Vrouw%20ten%20Hemelopneming&page=1&asset=cba755d7-bf7d-e5bf-e6d1-de1599b72520
[2] D.P.R.A. Bouvy, 1947, Middeleeuwsche beeldhouwkunst in de Noordelijke Nederlanden, (Amsterdam: A.A. Balkema, 1947), 196.
[3] Database Museum Catharijne Convent, Kerkcollectie digitaal – Zwolle, O.L.V. ten Hemelopneming “Franciscus”. https://kerkcollectie.catharijneconvent.nl/dashboard
[4] Linda Hiemstra, Email naar auteur, 10-10-2019.
[5] Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven, Vestigingsplaats: Zwolle. https://www.archieven.nl/nl/zoeken?mizig=212&miadt=1212&miaet=14&micode=DOC-MON-ME&minr=1469570&miview=ldt
[6] Database Museum Catharijne Convent.
[7] Zie bijv. Het werk van Giotto ‘De heilige Franciscus ontvangt de stigmata’ en het werk van Jan van Eyck ‘Sint Franiscus van Assisi ontvangt de Stigmata’.
[8] Geconcludeerd uit informatie Database Museum Catharijne Convent, Kerkcollectie digitaal – Zwolle, O.L.V. ten Hemelopneming “Franciscus”. https://kerkcollectie.catharijneconvent.nl/dashboard
[9] Database Museum Catharijne Convent, Utrecht https://kerkcollectie.catharijneconvent.nl/mediabank/detail?q=franciscus&fq%5Bsearch_s_institution_acl%5D%5B%5D=10495%7CZwolle,%20Onze%20Lieve%20Vrouw%20ten%20Hemelopneming&page=1&asset=cba755d7-bf7d-e5bf-e6d1-de1599b72520
[10] Bouvy, 196.
[11] J.J.M. Timmers, Houten beelden: de houtsculptuur in de noordelijke Nederlanden tijdens de late Middeleeuwen, (Amsterdam, 1949), 8.
[12] Database Museum Catharijne Convent.
[13] H. Bach & T. Waterreus, Verum, Pulchrum et Bonum, (Raalte, 2010), 88.
[14] G. De Werd, “De Kalkarse beeldhouwer Arnt van Tricht,” Bulletin van het Rijksmuseum 21, no. 2 (1973): 87.
[15] Bach & Waterreus, 88.
[16] De Werd, 64.
[17] Database Museum Catharijne Convent, Utrecht, https://kerkcollectie.catharijneconvent.nl/mediabank/detail?q=franciscus&fq%5Bsearch_s_institution_acl%5D%5B%5D=10495%7CZwolle,%20Onze%20Lieve%20Vrouw%20ten%20Hemelopneming&page=1&asset=cba755d7-bf7d-e5bf-e6d1-de1599b72520
[18] St. Maria Magdalena door Arnt van Tricht; beeld in het Drievuldigheidsaltaar. Staat in de St. Nikolaikirche, Kalkar. Gevonden in: De Werd, 69.
[19] Reliekbuste van St. Victor door Arnt van Tricht; geplaatst in het Martelarenaltaar in de stiftskirche, Xanten. Gevonden in: De Werd, 69.
[20] “Arnt van Zwolle,” Stichting RKD, last modified 21-01-2019, https://rkd.nl/nl/explore/artists/114447
[21] “Rondleidingen, Stads- en Theaterwandelingen door de Hanzestad Zwolle” last modified 2007, http://members.home.nl/harry.vrielink/rondleiding.htm
[22] H.J. Hijmersma, “Beeldhouwkunst,” Antiek 29, no. 3 (1994): 12.
[23] J. Beerkens, “Middeleeuwse beelden in Venray en hun onderlinge samenhang,” Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 45, (1994): 99.
[24] Voor meer beelden van Meester Arnt zie ‘Middeleeuwse beelden in Venray en hun onderlinge samenhang’ van Lydia Beerkens.
[25] Meertens Instituut http://www.meertens.knaw.nl/bedevaart/bol/afbeelding/686/643
[26] St. Antonius uit het atelier van Arnt Beeldesnijder. Gevonden in: Beerkens, 103.
[27] C. Ceulemans, Laat-Gotische beeldsnijkunst uit Limburg en Grensland, (Sint Truiden: Provincie Limburg, 1990), cat nr. 20.
[28] H. Nolthenius, Een man uit het dal van Spoleto, (Amsterdam: Em. Querido’s Uitgeverij, 1988): 105-195.
[29] “Franciscus van Assisi,” Historiek, last modified 5-10-2019, https://historiek.net/franciscus-van-assisi-biografie-minderbroeders/126765/
[30] Testament van Siena (Bron), http://www.franciscaans-studiecentrum.nl/wp-content/uploads/6-testament-siena.pdf)
[31] A. Thompson, Francis of Assisi: a new biography, (London: Cornell University Press, 2012), 54-55.
[32] Thompson, 117.
[33] Historiek, https://historiek.net/franciscus-van-assisi-biografie-minderbroeders/126765/
[34] Thompson, 140.
[35] “Waarom 4 oktober dierendag is,” Historiek, last modified 5-10-2019 https://historiek.net/waarom-4-oktober-dierendag-is/2529/