Beeld van St. Michaël

Rimmer Wiebe van der Hoek

Het beeld van de aartsengel Michaël is vervaardigd door Frerick Reynerse in 1615 voor de Diezerbuitenpoort. Tegenwoordig staat het beeld tegen de noordelijke wand van het schip in de Onze Lieve Vrouwe Basiliek. Op 18 juli 1993 werd het beeld geplaatst in de Onze Lieve Vrouwe Basiliek ter herinnering aan de Fraters van Tilburg, een rooms-katholieke broedercongregatie die zich inzette voor bijzonder onderwijs in Zwolle.

Herkomst

(1) Schilderij van de Diezerbuitenpoort door Antonie Daniël Prudhomme (1800)

Het beeld is afkomstig vanuit de Diezerpoort. Deze stadspoort kent een lange historie. Al in documenten van tussen 1328 en 1330 wordt er gesproken over het verhuren van stenen muurhuizen, verdedigingstoren en poorten. Hierin wordt ook de Diezerpoort genoemd.In 1380 is Zwolle al beschermd door een systeem van muren, torens en poorten. Door de jaren heen worden deze verbeterd en verstevigd. Zo wordt in 1472 ook besloten een nieuwe muur te bouwen aan de noordelijke zijde van de Smeden en het Eiland. De grote muur met torens en de nieuwe Diezerpoort kreeg rond 1475 vorm. Dit jaartal wordt dan ook aangewezen als ontstaansjaar van de Diezerpoort, tegenwoordig kunnen wij het bolwerk van deze poort nog zien. Ruim honderd jaar later zou de Diezerpoort opnieuw vernieuwd worden.

Op 19 februari 1590 geeft de Raad van State de opdracht voor het ontwerp van een fortificatie van Zwolle. Het duurt lang voordat dit ontwerp gestalte krijgt. Meerdere personen dragen bij aan het nieuwe ontwerp, maar uiteindelijk presenteert Cornelis Bloemert in 1593 een tekening voor vernieuwingen aan de Diezerpoort. In hetzelfde jaar gaan de werkzaamheden onder zijn leiding van start. In 1609 zijn de verbeteringen aan de Diezerpoort klaar. Als tegenhanger van deze wordt er in 1615 een nieuwe poort gebouwd op het einde van de huidige Diezerpoortenplas. Op deze Diezerbuitenpoort komt het beeld van St. Michaël te staan, aan de veldzijde van de poort om precies te zijn. Bezoekers van de stad konden zo goed zien dat de stad Zwolle onder de bescherming van de aartsengel stond. Het is bijzonder dat het beeld na de reformatie werd geplaatst op zo’n publieke plek als de stadspoort. Het laat zien dat ook na de reformatie de Zwollenaren haar patroonheilige in zekere mate in ere hielden.

Acquisitie

(2) St. Josphgebouw aan de Nieuwstraat 41

In de eerste helft van de negentiende eeuw vond er een forse sanering plaats in Zwolle. De oude stadspoorten en de raadstoren werden afgebroken en ook de Diezerbuitenpoort wordt uiteindelijk in zijn geheel rond 1828/1829 afgebroken. Alles werd verkocht aan de sloper behalve het beeld: dat bleef in bezit van de stad. Vermoedelijk kwam het beeld terecht in het St. Josephgebouw aan de Nieuwstraat. Dit gebouw kwam in 1848 tot stand als een kerk gewijd aan St. Michaël. Al snel werd deze kerk te klein en in 1886 werden plannen gemaakt voor de bouw van de nieuwe Sint Michaëlkerk in de Roggenstraat. Op 27 september 1892 werd deze kerk gewijd. Waarna in 1892 het gebouw aan de Nieuwstraat overgenomen is door de Rooms-Katholieke werkliedenvereniging en de naam veranderd werd in het St. Josephgebouw, ter ere van Sint Jozef, de patroonheilige van timmerlieden en arbeiders. Waar het beeld is bewaard tussen de bouw van de St. Michaëlkerk/St. Josephgebouw en de sloop van de Diezerpoort is onduidelijk. Het St. Josephgebouw werd later in 1926 gebruikt als pakhuis en uiteindelijk was de vereniging door geldproblemen gedwongen het gebouw van de hand te doen.

Het beeld van St. Michaël kwam vanaf december 1951 in de hal van de St. Michaëlschool aan het A-Plein te staan. Voorheen van 1907 tot 1951 droeg deze school de naam van St. Jozef. Het was een jongensschool opgezet met hulp van de Fraters van Tilburg. Deze congregatie is voornamelijk bekend vanwege haar werk in speciaal en bijzonder onderwijs. Na 1966 werd dit een gemengde school, totdat de school uiteindelijk in juni 1993 haar deuren moest sluiten. Op 18 juli 1993 is het beeld geschonken aan de Onze Lieve Vrouwe Basiliek, ter nagedachtenis aan het werk van de Fraters in Zwolle.

St. Michaël als Patroonheilige van Zwolle

(3) Het oude stadszegel van Zwolle met daarop St. Michaël afgebeeld

St. Michaël is sinds 1230 de patroonheilige van Zwolle, maar zijn verering in Zwolle is waarschijnlijk begonnen rond het einde van de tiende eeuw. Samen met Thorn in Limburg en Almenum in het Friese Harlingen behoort Zwolle waarschijnlijk tot een van de oudste parochiekerken met de aartsengel als patroon. Het is duidelijk dat er in 1040 een kerk in Zwolle stond door een schenking van de bisschop van Utrecht. Waarom er gekozen is voor St. Michaël is waarschijnlijk de invloed van bisschop Ansfried van Utrecht (940/2-1010). Hij was namelijk een groot vereerder van St. Michaël. Al voordat hij bisschop werd stichtte hij rond 975 de Stiftskerk van Thorn en later de abdij van de Heiligenberg beiden gewijd aan St. Michaël. Er is helaas geen concreet bewijs dat hij ook daadwerkelijk de grondlegger was van de kerk in Zwolle, maar zijn invloed is een aannemelijk aanleiding voor de keuze voor St. Michaël.

Er zijn ook andere mogelijke verklaringen voor de keuze voor St. Michaël. Zo waren er rond die tijd rondreizende Ierse monniken in de omgeving die de aartsengel vereerden. Een andere mogelijke invloed kwam van Friese kooplui die handel dreven in Zwolle. Voornamelijk in Rome werd St. Michaël vereerd en daar op de Vaticaanse heuvel bevond zich ook de Friezenkerk. Via de kerk kwamen de Friese kooplui in aanraking met de verering van St. Michaël en zo uiteindelijk ook de Zwollenaren.

Ook is het mogelijk dat de invloed van het hof van Karel de Grote de verering van St. Michaël heeft doen ontstaan. Binnen dit hof stond de aartsengel namelijk in hoog aanzien.

Als laatste verklaring is ook bekend dat er een volkslegende rondging over St. Michaël in de omgeving van Zwolle. Na een felle strijd versloeg een ridder de draak die dreigde Zwolle en haar omgeving te verwoesten. Pas achteraf zouden de Zwollenaren beseft hebben dat de ridder St. Michaël was en om hem te bedanken zou de plaatselijke kerk aan hem gewijd zijn.

St. Michaël in de Stadspoorten

(4) Reliëf van St. Michaël op de Sassenpoort

We kunnen met zekerheid zeggen dat afbeeldingen van St. Michaël aanwezig waren op twee van de drie landpoorten van Zwolle. Naast de Diezerpoort is er ook een afbeelding van de aartsengel op de Sassenpoort te zien. De doorrit van de poort is bedekt met een kruisribgewelf, op de sluitsteen van dit gewelf is in het midden een reliëf van St. Michaël te vinden. Verder is het nog mogelijk dat in de nis boven de poort op de zuidelijke kant van de Sassenpoort vroeger ook een beeld van St. Michaël heeft gestaan. Naast deze landpoorten was er in Zwolle zelfs een poort speciaal gewijd aan St. Michaël: De Steenpoort. Deze poort werd rond 1488/1489 gebouwd en droeg de bijnaam de Michaëlspoort. Uit deze bijnaam kan worden afgeleid dat ook op deze poort een afbeelding van de aartsengel te zien was. Naast deze poort was er ook een afbeelding van St. Michaël te vinden op de kleinere Rode Torenpoort. Op de vernieuwde toren uit 1627 was aan de buitenzijde van de poort het oude stadswapen aangebracht. Op dit wapen stond St. Michaël met een getrokken zwaard bovenop een draak.

Beschrijving van het beeld

Het beeld is een voorstelling van de aartsengel St. Michaël. Zijn naam betekent in het Hebreeuws: “Wie is als God?”, bedoeld als een retorische vraag. Hij is de beschermheilige van militairen, politiemannen, schermers, kruideniers, apothekers, weegschaal – en gewichtenmakers en blinden. Ook wordt hij gezien als de beschermer van de kerk en het geloof. In Europa wordt hij vereerd vanaf het einde van de vijfde eeuw door meerdere verschijningen op de berg Gargano in Zuid-Italië.

(5) Het beeld van St. Michaël uit de Diezerbuitenpoort

Het beeld laat St. Michaël zien gehuld in wapenuitrusting. Hij draagt een helm en een harnas met schedels als versiering op zijn schouders. In zijn rechterhand draagt hij een speer, die naar beneden gericht is. Deze speer is niet een origineel, maar een gordijnrails [!] verheven tot speer door de huidige koster van de Basiliek. In zijn linkerhand draagt hij een schild met een kruis, het gemeentewapen van Zwolle. Het afbeelden van een wapen op het schild was een populaire manier om de bijzondere relatie tussen de eigenaar van het wapen en de aartsengel te benadrukken. Het betekent in dit geval niet alleen dat de stad Zwolle zich identificeert met St. Michaël en zijn strijd voor het geloof, maar ook dat deze relatie wederkerig is; het betekent dat St. Michaël de stad en haar inwoners beschermt.

Een ander belangrijk kenmerk zijn de vleugels weergegeven op het beeld, hieraan kunnen we de engel herkennen. Deze vleugels zijn qua stijl afgeleid van de Romeinse godin Victoria. De linkervoet van St. Michaël staat op een draak die in zijn schild bijt. Dit is een teken van overwinning op het monster. Deze voorstelling is voornamelijk gebaseerd op een van de Bijbelpassages waarin Michaël voorkomt. In het Bijbelboek Openbaringen wordt een strijd beschreven in de hemel:

“Toen brak er oorlog uit in de hemel. Michaël en zijn engelen bonden de strijd aan met de draak. De draak en zijn engelen boden tegenstand maar werden verslagen; sindsdien is er voor hen in de hemel geen plaats meer. De grote draak werd op de aarde gegooid. Hij is de slang van weleer, die duivel of Satan wordt genoemd en die de hele wereld misleidt. Samen met zijn engelen werd hij op de aarde gegooid.”

(Openbaring 12: 7-9, NBV).

Het monster of de draak die op het beeld staat moet Satan voorstellen. Voornamelijk de voorstelling van St. Michaël als een krijger die de duivel verslaat is populair binnen West-Europa. Als de aartsengel het kwaad kon overwinnen zou tot hem bidden een zekerheid zijn voor spirituele bemiddeling. Mede hierdoor was hij zeer populair onder gelovigen. In andere populaire voorstellingen binnen West-Europa wordt hij vaak met een weegschaal afgebeeld, waarmee hij de zielen van de mensen weegt tijdens het Laatste Oordeel.

Als laatste staat er onder het beeld een opschrift met de tekst: “Eertijds beschermde ik vanaf de buiten-Diezerpoort de stad Zwolle”. Dit opschrift is waarschijnlijk later toegevoegd, na de sloop van de Diezerpoort. Opvallend is dat het opschrift is geschreven vanuit het perspectief van St. Michaël. Hij wijst de lezer op zijn actieve rol in de bescherming van de stad Zwolle. Dit opschrift, het wapen op het schild en de oorspronkelijke locatie van het beeld aan de buitenzijde van de stadsmuur zijn allen elementen die laten zien dat dit beeld niet simpelweg ter decoratie was, maar dat St. Michaël als stadspatroon een actief onderdeel in de bescherming en veiligheid van de stad Zwolle was.

St. Michaël in de Basiliek

Bronzen beeld van St. Michaël in het voorportaal van O.L.V. Basiliek

Het beeld uit de Diezerpoort is niet het enigste voorwerp in de Basiliek met een afbeelding van St. Michaël. De basiliek heeft verder nog een processiestaf met op de achterzijde een afbeelding van St. Michaël met een draak. Daarnaast bevindt zich in de Basiliek ook een vaandel van de rooms-katholieke middenstands-vereniging Zwolle met daarop een afbeelding van St. Michaël en een draak. Het meest vergelijkbare voorwerp is het bronzen beeld van St. Michaël dat in het voorportaal van de Basiliek hangt. Het beeld is oorspronkelijk afkomstig uit de Sint Michaëlkerk in de Roggenstraat. Daar werd het beeld geplaatst in 1947 uit dankbaarheid voor de bescherming die St. Michaël had gegeven aan de kerk tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit beeld wijkt qua voorstelling wel af van het beeld uit de Diezerpoort. Niet alleen gebruikt Michaël een zwaard om de draak te doden ook draagt hij een palmtak in zijn linkerhand. Deze palmtak staat symbool voor de vrede en overwinning. Naast deze voorwerpen in de Basiliek zijn er veel andere plaatsen waar St. Michaël in Zwolle voorkomt. Mocht u meer willen weten over St. Michaël in Zwolle dan kunnen wellicht de volgende boeken daarbij helpen.

  • Laarhoven, Jan van, Leo Tepper en Ingrid Wormgoor. Michaël: engel tussen goed en kwaad. Zwolle: Hervormde gemeente Zwolle, 1994.
  • Stalknecht, H.A. Mensen van mondig geloof: De lange geschiedenis van de Sint Michaëlparochie te Zwolle. Zwolle: Waanders, 2007.

Literatuur

  • Engelsman, P. Rapport stedenbouwkundige studiegroep ‘Zwolle’. Delft: Technische Hogeschool, 1969.
  • Giorgi, Rosa en Murk Salverda. Heiligen. Amsterdam: Ludion, 2004.
  • Holweck, F. “St. Michael the Archangel.” In The Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company, 1911. Geraadpleegd 27 oktober 2018. http://www.newadvent.org/cathen/10275b.htm
  • Hove, Jan ten. Geschiedenis van Zwolle. Zwolle: Historisch Centrum Overijssel, 2005.
  • Keck, David. Angels & Angelology in the Middle Ages. New York: Oxford University Press, 1998.
  • Laarhoven, Jan van, Leo Tepper en Ingrid Wormgoor. Michaël: engel tussen goed en kwaad. Zwolle: Hervormde gemeente Zwolle, 1994.
  • Stalknecht, H.A. Mensen van mondig geloof: De lange geschiedenis van de Sint Michaëlparochie te Zwolle. Zwolle: Waanders, 2007.
  • Vries, Thom. J. de. Geschiedenis van Zwolle: Deel 1, Het ontstaan en de ontwikkeling van de stad tot de invoering van de Reformatie. Zwolle: Tijl, 1954.
  • Vries, Thom. J. de. Geschiedenis van Zwolle: Deel 2, Van de invoering der Reformatie tot het jaar 1940. Zwolle: Tijl, 1961.

Afbeeldingen

(1) Antonie Daniël Prudhomme, 1800. De Diezerbuitenpoort in Zwolle. schilderij. Stedelijk Museum Zwolle: RKD – Nederland Instituut voor Kunstgeschiedenis. https://rkd.nl/nl/explore/images/6978.

(2) A.J. van der Wal, 1989. Voormalig St. Jozefkerk. foto. Rijkdienst voor Cultureel Erfgoed: CARARE. https://drimble.nl/cultuur/zwolle/141898.html.

(3) Onbekend, 1295. Sint Michaël Zwolle Stadszegel 1295. Kroniek van de St. Michaëlskerk te Zwolle. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sint_Michael_Zwolle_Stadszegel_1295.jpg

(4) Ron Logher, 2018. Sluitsteen met Michael in het gewelf van de poortdoorgang. Zwolse Historische Vereniging: Gemeente Zwolle; Open Monumentendag. https://www.zwolsehistorischevereniging.nl/ontroerend-monumentaal-aflevering-1-de-sassenpoort/.

(5) foto John Wennips 2020